Περί θανάτου και αγνοίας.

Δημοσιευμένο στο facebook, σε 4 μέρη, τον Μάιο του 2020. 

Ακολουθεί ιατρική άποψη, βασισμένη στην εμπειρία και στις γνώσεις μου. Δημοσιεύεται με επιφυλάξεις (δεν διεκδικώ κανένα «αλάθητο»), προς πληροφόρηση του κοινού και μόνο του κοινού, προς υπεράσπιση της Επιστήμης, της Φιλοσοφίας τής Επιστήμης και της Λογικής και για κανέναν άλλο λόγο (δεν έχω ιατρείο για να ψαρεύω πελάτες, δεν έχω διαφημίσεις για να κυνηγάω κλικ).
Αν έχετε κατασταλαγμένη δική σας άποψη ότι «δεν υπάρχει ιός, δεν υπάρχει πανδημία, δεν υπάρχουν θάνατοι» ή «κι αν υπάρχουν δεν είναι σοβαρά και διογκώνονται για άλλους λόγους», μην συνεχίζετε την ανάγνωση, τα όσα ακολουθούν δεν σας αφορούν. Εκτός των άλλων, μπορεί να βλάψετε και την υγεία σας.
Όσοι συνεχίσουν την ανάγνωση, παρακαλώ να έχουν συνεχώς υπόψιν ότι κατά τον Μαρκ Τουέιν «παιδεία είναι το μονοπάτι από την αλαζονεία της άγνοιας στην μελαγχολία της αβεβαιότητας». Έχοντας πλήρη επίγνωση της ρήσης, κρατώ (όσο μού είναι δυνατόν) χαμηλούς τόνους, όχι μόνο επειδή η επιστημονική βάση των όσων γράφω μπορεί να μεταβληθεί στο μέλλον, αλλά και για να μην προσφέρω τροφή σε φανατικούς.

Μετά την μακροσκελή αλλά αναγκαία εισαγωγή, προχωρώ στην ουσία.

 

Μέρος 1^ο

Δεν είναι καθόλου κακό, το αντίθετο μάλιστα, εξειδικευμένες επιστημονικές γνώσεις να γίνονται κτήμα των πολλών. Η Επιστήμη πρέπει να υπηρετεί την κοινωνία.

Ωστόσο, εν μέσω φονικής πανδημίας, πολλοί συνάνθρωποί μας παρεξηγούν και ορισμένοι, ακόμη και επιστήμονες θετικών επιστημών, εν πλήρη συγχύσει, παραπληροφορούν.

Έτσι, στα θύματα της νόσου προστίθενται κι άλλα:

Επιστημονικά δεδομένα χρησιμοποιούνται εναντίον κάποιας «συνωμοσίας», απλώς επειδή μερικοί τα πληροφορήθηκαν με καθυστέρηση και τα ερμήνευσαν κατά το δοκούν.

Πάγιες πρακτικές της κλινικής ιατρικής και στάνταρ διαδικασίες της άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος, θεωρούνται ως νεοεφευρεθέντα συνωμοτικά εργαλεία, απλώς επειδή μερικοί τις ανακάλυψαν, έκπληκτοι, εκ των υστέρων.

Κάποιοι, χωρίς άμεση σχέση με το με το αντικείμενο, αναζητώντας «πατήματα» για να δικαιολογήσουν αθεμελίωτες προ-σχηματισμένες γνώμες, επιχειρούν (πολύ αργά μα την αλήθεια) να τα βρουν σε μεθοδολογίες και διαδικασίες ρουτίνας, εφαρμοζόμενες επί δεκαετίες στο επιστημονικό πεδίο.

Όπως πολύ σοφά διαπίστωσε αλλοδαπός συνάδελφος … κατασκευάζονται «νέα» από «παλιά νέα».

Η δύστυχη Επιστήμη βρίσκεται λοιπόν εν μέσω διασταυρούμενων πυρών: των «θεσμικών» που γνωρίζουν και δεν εξηγούν και των «αντισυστημικών» που δεν γνωρίζουν αλλά εξηγούν.

Για παράδειγμα, όσοι προσπαθούν να υποβαθμίσουν το πόσο θανατηφόρα είναι η πανδημία, συγκρίνουν την COVID-19 με την εποχιακή γρίπη.

Πρόκειται για λογικό σφάλμα που εμπίπτει στον όρο «κακή αναλογία» ή «ψευδής αναλογία» («bad analogy» ή «false analogy»). Πρόκειται για σύγκριση ανόμοιων πραγμάτων.

Σύγκριση πανδημίας από πρωτοεμφανισθέντα ιό, αγνώστου ρυθμού προσβολής, ρυθμού μεταδοτικότητας και θνητότητας, στον οποίο αρχικά κανείς στη Γη δεν είναι άνοσος και για τον οποίον δεν υπάρχει διαθέσιμο φάρμακο ή εμβόλιο, με εποχιακή νόσο από «γνωστούς» στην ανθρωπότητα ιούς, με όλα τα μεγέθη τους υπολογισμένα κατά το δυνατόν, για τους οποίους υπάρχουν φάρμακα και εμβόλια, είναι αδιανόητη και μάλιστα εν θερμώ (ενόσω η πανδημία από τον πρώτο είναι σε εξέλιξη).

Ιδιαίτερα προβληματική είναι η συλλογιστική των ατόμων αυτών όταν αναφέρονται σε αριθμούς θανάτων: καταλήγει σε θανατηφόρα (κυριολεκτώ) συμπεράσματα.

Συγκεκριμένα, ερμηνεύοντας τα δεδομένα επιφανειακά, χωρίς γνώση των ακριβών στοιχείων, ισχυρίζονται ότι η εποχιακή γρίπη θανατώνει κάθε χρόνο μεγαλύτερο ή συγκρίσιμο αριθμό ανθρώπων με αυτόν της COVID-19, οπότε (εννοούν) η τελευταία είναι πιο «αθώα».

Για το σκοπό αυτό, όχι μόνο επικαλούνται το μεγαλύτερο από τα νούμερα ενός «εύρους τιμών» (αν όχι ανοησία, τότε σίγουρα προκατάληψη), αλλά δεν μπαίνουν καν στον κόπο να διερευνήσουν πώς προέκυψαν τα νούμερα αυτά.
Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ και πολλοί πριν και μετά απ’ αυτόν με ανάλογα διανοητικά προσόντα, εκστασιάστηκαν όταν έμαθαν ότι, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία από τους αρμόδιους φορείς τής χώρας, η εποχιακή γρίπη θανατώνει κάθε χρόνο από εικοσιμία χιλιάδες έως εξηντατρείς χιλιάδες πολίτες (21.000-63.000), με δεδομένα από τις «σεζόν» γρίπης 2013-2014 έως 2018-2019. Όχι μόνο στάθηκαν στο μεγαλύτερο νούμερο (τους διέφυγε το ότι έτσι, κατά τη λογική τους, η «συγκρίσιμη» COVID-19 είναι μια «κακή» εποχική γρίπη), αλλά δεν μπήκαν καν στον κόπο να πληροφορηθούν ότι τα νούμερα αυτά είναι κατ’ εκτίμηση! Τα πραγματικά νούμερα, αυτά που μετρήθηκαν, κυμαίνονταν από 3.448 έως 15.620.

Η εξήγηση είναι απλή: τα Κέντρα ελέγχου Νόσων (CDC) των ΗΠΑ «φουσκώνουν» τους θανάτους από γρίπη, κάτι εντελώς θεμιτό, εφόσον με τα πανίσχυρα υπολογιστικά μοντέλα που χρησιμοποιούν, οι αποδιδόμενοι στην εποχιακή γρίπη θάνατοι είναι περισσότεροι από αυτούς που δηλώνονται.

Η εγγενής στην Επιστήμη αβεβαιότητα, υποχρεώνει την ίδια την Επιστήμη να προβαίνει σε διορθώσεις, με επιστημονική ασφαλώς μεθοδολογία.
Αν ορισμένοι αυτό το ερμηνεύουν όπως τους συμφέρει, τότε αυτό είναι δικό τους πρόβλημα και όχι της επιστήμης.

Θα περίμενε κανείς, προκειμένου να υποβαθμιστεί η τρέχουσα πανδημία, να συγκριθεί αυτή με την πανδημία γρίπης του 1918. Τότε όμως οι «ψαγμένοι» θα ήταν υποχρεωμένοι να υπενθυμίσουν στον ανυποψίαστο τρίτο, ότι η πανδημία γρίπης του 1918 (του νέου τότε ιού στον οποίο ουδείς είχε ανοσία), σκότωσε τουλάχιστον πενήντα εκατομμύρια (50.000.000) ανθρώπων της πολύ πιο αραιοκατοικημένης τότε Γης, και σε έναν πόλεμο προπαγάνδας («καθεστωτικής» εναντίον «αντικαθεστωτικής» και το αντίστροφο) δεν λέγονται τέτοια πράγματα.

Βεβαίως, τώρα, οι νεκροί από COVID-19 στις ΗΠΑ έφτασαν ήδη τις 100.000, οπότε οι «αντισυστημικοί» αναμένεται να παίξουν το τελευταίο τους χαρτί των «φουσκωμένων θανάτων από τον κορωνοϊό». Αν όμως είναι κάτι «φουσκωμένο» επισήμως μέχρι στιγμής, αυτό είναι ο αριθμός θανάτων από γρίπη και όχι από τον κορωνοϊό! (Για την τραγική γελοιότητα του ισχυρισμού «τα νούμερα δεν τους βγαίνουν και δηλώνουν όλους τους θανάτους από τον ιό» στα επόμενα).

Σε κάθε περίπτωση, οι αριθμοί των θανάτων δεν μπορούν να συγκριθούν και δεν μπορούν να χρησιμοποιούνται για την υποβάθμιση της σοβαρότητας της παρούσας πανδημίας.

Σε τελική ανάλυση, πρόκειται για επιπλέον θανάτους και το αμίμητο «είχαμε 60.000 θανάτους, δεν μας πειράζουν 60.000 ακόμη» δεν περιποιεί τιμή στους οπαδούς του.

Συμπέρασμα 1ο: Καμία σύγκριση πανδημίας από πρωτοεμφανιζόμενο ιό και εποχιακής νόσου από γνωστό, καλώς ελεγχόμενο, ιό δεν χωρεί. Καμία υποβάθμιση του αριθμού των θανάτων από τον κορωνοϊό δεν δικαιολογείται. Η εγγενής στην Επιστήμη αβεβαιότητα δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως όπλο για την απαξίωση της Επιστήμης.

 

Μέρος 2^ο

Για αρχή, ένα προσωπικό βίωμα:

Νοσοκομείο Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, περίπου 25 χρόνια πριν. Μια ήσυχη εσωτερική εφημερία μετατρέπεται σε κόλαση. Νεαρός ασθενής τής καρδιολογικής κλινικής παθαίνει ανακοπή μέσα στη νύχτα. Ο εφημερεύων ειδικευόμενος καρδιολόγος Χ.Β φθάνει σε λιγότερο από δύο λεπτά και αρχίζει καρδιοαναπνευστική αναζωογόνηση. Ένα λεπτό αργότερα φθάνει και ο αναισθησιολόγος. Μισή ώρα (30 λεπτά) μετά την έναρξη τής διαδικασίας, ο ασθενής δεν έχει ανανήψει και οι γιατροί είναι κατάκοποι. Κατά το τότε πρωτόκολλο, περαιτέρω προσπάθειες δεν έχουν νόημα και ο ασθενής πρέπει να κηρυχθεί νεκρός. Οι παριστάμενοι υγειονομικοί θέτουν το θέμα. Διακριτικά μεν, σαφώς δε. Ο καρδιολόγος, ο μόνος αρμόδιος γι’ αυτό, έχει διαφορετική γνώμη. Οι προσπάθειες συνεχίζονται. Τριανταέξι (36) λεπτά από την ανακοπή και 34 περίπου από την έναρξη της διαδικασίας αναζωογόνησης, ο ασθενής ανανήπτει.
Ο καρδιολόγος θα προταθεί αργότερα για βραβείο, το οποίο θα του απονεμηθεί παμψηφεί. Συνάδελφε Μπ. τα σέβη μου!

Τα μηνύματα εδώ είναι πολλά, το βασικό όμως είναι ένα:
Η διαχωριστική γραμμή ζωής και θανάτου ήταν η απόφαση του καρδιολόγου. Η ζωή κέρδισε τον θάνατο χάρη στην ελεύθερη γνώμη τού μόνου υπεύθυνου: του κλινικού γιατρού.

Έτσι είναι τα πράγματα δεκάδες χρόνια τώρα: το θλιβερό καθήκον και συνάμα ιερό προνόμιο της κήρυξης τού θανάτου, επιφυλάσσεται από την Πολιτεία, τη Δικαιοσύνη, την Ηθική, τη Δεοντολογία … ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΟΛΟ … σ’ εκείνον που παίρνει ιστορικό και εξετάζει τον άρρωστο. Σ’ εκείνον που ανασαίνει τα χνώτα και λερώνεται άμεσα από το αίμα και τις εκκρίσεις τού αρρώστου. Σ’ εκείνον που έχει την ευθύνη της χορήγησης φαρμάκων, της εκτέλεσης επεμβατικών πράξεων και χειρουργικών επεμβάσεων. Στον κλινικό γιατρό.

Ο κλινικός γιατρός είναι αποκλειστικά ο αρμόδιος και υπεύθυνος και για την κήρυξη του θανάτου και για τη συνακόλουθη γραφειοκρατία (συμπλήρωση του πιστοποιητικού θανάτου)! Χωρίς «μα», «αν» και «ίσως». Τελεία και παύλα.

Ας μεταβώ τώρα κάπως πιο μακριά:

Τα βιολογικά φαινόμενα διέπονται από αβεβαιότητα. Ειδικά στην Ιατρική, πολύ λίγα πράγματα είναι απόλυτα. Ειδικότερα, για την αιτιολόγηση μιας έκβασης (νόσου ή θανάτου), δεν απαιτείται η ύπαρξη «ικανών» ή/και «αναγκαίων» προϋποθέσεων. («Ικανό» είναι το αίτιο που είναι αρκετό από μόνο του για να προκληθεί το αποτέλεσμα, «αναγκαίο» είναι το αίτιο που, αν απουσιάζει, το αποτέλεσμα αποκλείεται). Το κάπνισμα, για παράδειγμα, δεν αποτελεί «ικανή και αναγκαία» συνθήκη για να προσβληθεί κάποιος από καρκίνο του πνεύμονα: υπάρχουν καπνιστές που ποτέ δεν παθαίνουν καρκίνο του πνεύμονα και υπάρχουν πάσχοντες από καρκίνο τού πνεύμονα που ποτέ δεν κάπνισαν. Σε περιπτώσεις ύπαρξης συγκεκριμένων και πολύ καθορισμένων «αναγκαίων» αιτίων η νόσος δεν είναι βέβαιη: όλοι όσοι έχουν προσβληθεί από το μυκοβακτηρίδιο της φυματίωσης δεν αναπτύσσουν φυματίωση. Συγκεκριμένα και πολύ καθορισμένα «ικανά» αίτια δεν μονοπωλούν μια νόσο: πολλοί από τους εκτεθέντες σε ραδιενέργεια αναπτύσσουν λευχαιμία, η νόσος όμως εμφανίζεται και σε ανθρώπους που ζουν πολύ μακριά από ραδιενεργές πηγές.

Το πρόβλημα αυτό, της αβεβαιότητας στην Ιατρική, αναλαμβάνει να διορθώσει η στατιστική επιστήμη και η θεωρία των πιθανοτήτων: στην Ιατρική «αίτιο» είναι ό,τι αυξάνει τις πιθανότητες του αποτελέσματος. Αρκεί βεβαίως, οι πιθανότητες αυτές να είναι σημαντικά αυξημένες, όπως η ίδια η στατιστική ορίζει. Αυτός άλλωστε είναι και ο λόγος που σύσσωμη η ιατρική κοινότητα θεωρεί το κάπνισμα ως αίτιο του καρκίνου τού πνεύμονα, κι ας μην είναι ούτε «ικανό», ούτε «αναγκαίο»: ο καπνιστής έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να νοσήσει από καρκίνο του πνεύμονα από εκείνες του μη καπνιστή. Αίτιο, λοιπόν, του θανάτου είναι ό,τι αυξάνει τις πιθανότητες να επέλθει ο θάνατος. Απόλυτη βεβαιότητα δεν μπορεί να υπάρξει.

Έτσι είναι τα πράγματα δεκάδες χρόνια τώρα και σ’ αυτό το πεδίο: Η Πολιτεία, η Δικαιοσύνη, η Ηθική, η Δεοντολογία … Ο ΚΟΣΜΟΣ ΟΛΟΣ … , με πλήρη συνείδηση της αδυναμίας απόλυτης βεβαιότητας ΔΕΝ απαιτούν από τον (αποκλειστικά αρμόδιο και υπεύθυνο, για να μην ξεχνιόμαστε) κλινικό γιατρό να είναι σίγουρος για την αιτία θανάτου.

Γι’ αυτό και οι επίσημες οδηγίες συμπλήρωσης του πιστοποιητικού Θανάτου, στις περισσότερες χώρες, περιλαμβάνουν αυτούσια την παράγραφο:

«Ως γιατρός είστε ελεύθερος και πρέπει να δηλώσετε την δική σας, καλύτερη ιατρική γνώμη. Εκείνη, δηλαδή, που έχετε σχηματίσει με βάση την επιστημονική σας κατάρτιση και τις κλινικές ή άλλες πληροφορίες που έχετε στη διάθεσή σας. Δεν απαιτείται απόλυτη βεβαιότητα».

Είναι σαφές νομίζω, ότι η Πολιτεία, η Δικαιοσύνη, η Ηθική, η Δεοντολογία … Ο ΚΟΣΜΟΣ ΟΛΟΣ …, σε απλά ελληνικά, λένε στον κλινικό (να μην ξεχνιόμαστε) γιατρό:

«ΓΙΑΤΡΕ ΘΕΛΟΥΜΕ ΤΗ ΓΝΩΜΗ ΣΟΥ ΚΑΙ ΟΧΙ ΑΠΟΔΕΙΞΕΙΣ»!

Οι μόνοι που απαιτούν «αποδείξεις», εσχάτως, με σημαντική καθυστέρηση (όχι μόνο χρονική) είναι οι αρνητές της πανδημίας COVID-19 και γενικά οι συνωμοσιολόγοι. Όσοι έχουν προαποφασισμένη την άποψη «οι θάνατοι από τον ιό φουσκώνονται», προσβάλλουν έτσι τον κλινικό γιατρό (εντατικολόγο, αναισθησιολόγο, πνευμονολόγο, παθολόγο, καρδιολόγο, χειρουργό κτλ) χαρακτηρίζοντας τη γνώμη του ή λανθασμένη ή ανελεύθερη (προϊόν πιέσεων).
Αποκαλούν, δηλαδή, αυτοί οι «επιστήμονες» (ή και πραγματικοί επιστήμονες), με τη στάση τους (εξ αποστάσεως και εκ του ασφαλούς), τον κλινικό γιατρό «άσχετο» ή «υποχείριο».
Κάτι τέτοιο είναι όχι μόνο απαράδεκτο, αλλά και μη ανεκτό.

Συμπέρασμα 2ο: Ο κλινικός γιατρός είναι ο αποκλειστικός αρμόδιος και υπεύθυνος και για την κήρυξη του θανάτου και για τη συνακόλουθη συμπλήρωση του πιστοποιητικού θανάτου. Για την τελευταία, ζητείται η γνώμη του και όχι αποδείξεις. Καμία υποβάθμιση του αριθμού των θανάτων από τον κορωνοϊό δεν μπορεί να δικαιολογηθεί με προσβολές έναντι των κλινικών γιατρών. Η εγγενής στην Επιστήμη αβεβαιότητα δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως όπλο για την απαξίωση της Επιστήμης.

 

Μέρος 3^ο

Το Πιστοποιητικό Θανάτου λοιπόν.

Επίσημο έγγραφο με χρησιμότητα σε πολλά θέματα (νομικά, κληρονομικά, οικονομικά κ.ά.). Γενικότερα όμως «το Ιατρικό Πιστοποιητικό Αιτιών Θανάτου είναι η πηγή των στατιστικών θνησιμότητας της χώρας, και οι στατιστικές αυτές αποτελούν τη βάση του παλαιότερου και αρτιότερου συστήματος παρακολούθησης της Δημόσιας Υγείας» (Ελληνική Ιατροδικαστική Εταιρεία 2016).
Αυτό είναι, συνεπώς, το Πιστοποιητικό Θανάτου για την κοινωνία: αναντικατάστατο στατιστικό στοιχείο για επιδημιολογική μελέτη, προς όφελος του συνόλου.

Απαραίτητη προϋπόθεση, να είναι συμπληρωμένο σωστά: ο κλινικός (για να μην ξεχνιόμαστε) γιατρός, να εκφράσει ελεύθερα γνώμη (για να μην ξεχνιόμαστε), με τρόπο κατανοητό για τον επιδημιολόγο τού μέλλοντος.
Συμφωνήσαμε, νομίζω, ότι αίτιο θανάτου, στο πλαίσιο της αβεβαιότητας, είναι ό,τι αυξάνει σημαντικά την πιθανότητα να επέλθει ο θάνατος.
Ποιο είναι λοιπόν το αίτιο θανάτου ενός συγκεκριμένου ανθρώπου και τι γίνεται όταν περισσότερες από μία παθήσεις διεκδικούν αυτόν τον ρόλο;

Σύμφωνα με τις (παγκόσμιες) οδηγίες συμπλήρωσης του Πιστοποιητικού, που προέκυψαν από συσσωρευμένες γνώσεις δεκαετιών σε απόλυτη εναρμόνιση με την Φιλοσοφία της Επιστήμης και την Λογική, είναι το αίτιο που προκάλεσε την έναρξη της ακολουθίας των νοσηρών καταστάσεων που οδήγησαν τελικά στον θάνατο. Αυτό το αίτιο είναι η σημαντικότερη πληροφορία του πιστοποιητικού. Αυτή η πληροφορία καταχωρείται στους τελικούς πίνακες για στατιστική ανάλυση.

Σε απλά ελληνικά είναι η «σταγόνα», άλλοτε άλλου μεγέθους, που ξεχείλισε το ποτήρι.

Όλες οι υπόλοιπες «σταγόνες», μικρές και μεγάλες, παλιές ή νέες, (τα τυχόν προϋπάρχοντα νοσήματα δηλαδή, τα συνυπάρχοντα, τα υποκείμενα, ό,τι κι αν σκεφτείτε, όπως κι αν το πείτε) αν και γέμισαν μερικώς ή πλήρως το ποτήρι (συνυπήρχαν ή συνέτειναν στον θάνατο), έχουν επιδημιολογική σημασία, αλλά υποδεέστερη. Καταγράφονται στο Πιστοποιητικό, αλλά σε άλλο πεδίο.

Η χρονική συνιστώσα, δηλαδή το κατά προσέγγιση χρονικό διάστημα που μεσολάβησε από την έναρξη της ακολουθίας του θανάτου, έως τον θάνατο, επίσης καταγράφεται στο Πιστοποιητικό (κι αυτή σε ιδιαίτερο πεδίο) χωρίς όμως να επηρεάζει τον ορισμό της αιτίας θανάτου, όπως δόθηκε παραπάνω.

Καταγραφή χρονικής συνιστώσας που να αφορά στο προσδόκιμο της ζωής, στο πόσο δηλαδή αναμενόταν να ζήσει ο αποβιώσας εάν δεν ξεκινούσε η ακολουθία του θανάτου, δεν προβλέπεται, γιατί καμία σημασία δεν έχει: έστω και ένα δευτερόλεπτο ζωής αν στέρησε η αιτία θανάτου (όπως αυτή ορίστηκε παραπάνω) από τον άνθρωπο, ΑΥΤΗ μετρά, έστω κι αν οι άλλες νόσοι από τις οποίες έπασχε δεν του άφηναν περιθώριο να ζήσει πάνω από λίγες ώρες.

Αν λοιπόν ο νεαρός διαβητικός υπό ινσουλίνη, προσβληθεί από COVID-19, πάθει πνευμονία και αποβιώσει, η ακολουθία του θανάτου είναι: οξεία αναπνευστική ανεπάρκεια, (που προκλήθηκε από) πνευμονία, (που προκλήθηκε από) COVID-19. Ο διαβήτης θα γραφτεί αλλού, αφού δεν μετείχε στην τελική ακολουθία (του θανάτου).
Αν ο κοτσονάτος κατά τα άλλα γέροντας πάθει το ίδιο, η ίδια ακολουθία θανάτου θα αναγραφεί, και η πίεση, το σάκχαρο, το ουρικό οξύ και ό,τι άλλο είχε μαζέψει ο αποβιώσας στη ζωή του, θα γραφτεί αλλού.
Αν ο παχύσαρκος καπνιστής πάθει το ίδιο, η ίδια ακολουθία θανάτου θα αναγραφεί, και η παχυσαρκία, η χρόνια πνευμονοπάθεια, η υπερλιπιδαιμία και ό,τι άλλο κουβαλούσε ο συνάνθρωπος τα τελευταία χρόνια, θα γραφτεί αλλού.
Αν ο ευρισκόμενος σε σχετικά καλή γενική κατάσταση (με στοιχειώδεις έστω επιδόσεις στην καθημερινότητα) καρκινοπαθής, πάθει το ίδιο, η ίδια ακολουθία θανάτου θα αναγραφεί, και ο καρκίνος (ΝΑΙ, Ο ΚΑΡΚΙΝΟΣ) θα γραφτεί αλλού.

Κατά τον ίδιο τρόπο που τόοοοσα χρόνια όταν ο υπερήλικας με στεφανιαία νόσο και τρία παλαιά εγκεφαλικά, που ανάρρωνε από αρθροπλαστική του ισχίου, έπεφτε καθ’ οδόν προς την τουαλέτα και χτυπούσε το κεφάλι του, ο νευροχειρουργός στο νοσοκομείο έγραφε ως αιτία θανάτου «κρανιοεγκεφαλική κάκωση, (που προκλήθηκε από) πτώση εξ ιδίου ύψους» και όοολα τα υπόλοιπα αλλού.

Κατά τον ίδιο τρόπο που τόοοοσα χρόνια όταν ο μεταμοσχευμένος υπό συνδυασμένη ανοσοκατασταλτική αγωγή κατέληγε από λοίμωξη, αυτή, η τελευταία, λογιζόταν ως αιτία θανάτου και όοοολα τα υπόλοιπα γράφονταν αλλού.

Πρόκειται λοιπόν για καθορισμένα βήματα συγκεκριμένων διαδικασιών, που διέπονται από σαφείς και απλούς κανόνες (πάντα εντός του πλαισίου της αβεβαιότητας), χαίρουν της συμμόρφωσης όλου του ιατρικού κόσμου και εφαρμόζονται παγκοσμίως εδώ και πολλά χρόνια.

Υπενθυμίζω, με κίνδυνο να κουράσω, ότι καμία «απόδειξη» δεν ζητείται. Για τον θάνατο από COVID-19, αρκεί ο κλινικός γιατρός να έχει κλινικοεργαστηριακό έλεγχο ΣΥΜΒΑΤΟ με οξεία ανεπάρκεια ή άλλη δυσλειτουργία οργάνου (πνεύμονα, καρδιάς, νεφρού κ.ά.) από αυτές που είναι εξαρχής τεκμηριωμένο ότι προκαλεί ο ιός, σε έναν ασθενή ΚΡΟΥΣΜΑ της νόσου (όπως το πρωτόκολλο το ορίζει) και ο οποίος πριν την παρούσα επιδείνωση τής υγείας του ήταν σε αξιοπρεπή γενική κατάσταση (χωρίς βέβαια να αποκλείεται και ασθενής σε βαρύτατη πρότερη γενική κατάσταση). Ουδείς λογικός άνθρωπος στη θέση του γιατρού θα σκεφτόταν άλλη λογική αλληλουχία που οδήγησε στον θάνατο και άλλο αίτιο θανάτου εκτός από τον ιό.

Όσοι λοιπόν υποστηρίζουν ότι πρόκειται για νοθεία, λαθροχειρία, πλαστογραφία και άλλα τέτοια τρομερά, καλό θα ήταν να σωπαίνουν, αν βέβαια έχουν ακόμη κάποια επαφή με την πραγματικότητα.

Εκείνοι πάντως που σαφώς έχουν διακόψει σχέσεις με την πραγματικότητα είναι όσοι ως μέρος της «συνωμοσίας» θεωρούν και την μη διενέργεια νεκροτομής προκειμένου να διαπιστωθούν τα «πραγματικά αίτια» των θανάτων.

Η διενέργεια νεκροτομής έχει πολύ συγκεκριμένες ενδείξεις. Οι λόγοι νεκροτομής, πολύ απλουστευμένα, είναι τέσσερις: Α) υποψία ή ενδείξεις μη φυσικού θανάτου (ανθρωποκτονίες, αυτοκτονίες, δυστυχήματα, δηλητηριάσεις, κεραυνοί, ό,τι μπορείτε να σκεφτείτε), Β) πλήρης αδυναμία του κλινικού γιατρού να σκεφτεί κάποια λογική ακολουθία νοσηρών καταστάσεων (κατά κανόνα ελλείψει στοιχείων), Γ) εκπαιδευτικό έργο (εργαστήρια ανατομίας και ιατροδικαστικής της Ιατρικής Σχολής), Δ) ερευνητικό έργο.

Στην προκειμένη περίπτωση τής πανδημίας, μόνο ο τελευταίος λόγος συντρέχει. Νεκροτομές έγιναν και συνεχίζουν να γίνονται, και απ’ αυτές αντλούνται πολυτιμότατα στοιχεία για τις βλάβες που προκαλεί ο ιός στον ανθρώπινο οργανισμό.
Η διενέργεια μαζικών νεκροτομών στα θύματα πανδημίας, για να ικανοποιηθεί το αστυνομικό δαιμόνιο ορισμένων, το μόνο που θα κατάφερνε θα ήταν μετά τις εντατικές και τους νεκροθαλάμους των νοσοκομείων, να γεμίσουν και τα νεκροτομεία. Να στερηθεί δηλαδή το σύστημα πολυτιμότατους πόρους.
Και πάνω απ’ όλα: για να γίνει νεκροτομή η σορός κρατείται μακριά από τους οικείους, μακριά από την «τελευταία κατοικία» για καιρό, πολύ δε περισσότερο όταν υπάρχει «λίστα αναμονής». Στη νεκροτομή το ανθρώπινο σώμα διατέμνεται και τεμαχίζεται. Η αχρείαστη νεκροτομή είναι προσβολή νεκρού.

Συμπέρασμα 3ο: Η συμπλήρωση του Πιστοποιητικού Θανάτου διέπεται από απλούς και σαφείς κανόνες, παγκόσμιας αποδοχής και εφαρμογής. Ως «αιτία θανάτου» λογαριάζεται η πρώτη από μια αλληλουχία νοσηρών καταστάσεων που επέφεραν άμεσα τον θάνατο. Η σταγόνα, μικρή ή μεγάλη, που ξεχείλισε ένα ποτήρι άλλοτε άλλης πληρότητας. Η εγγενής στην Επιστήμη αβεβαιότητα δεν μπορεί να χρησιμοποιείται εναντίον τής Επιστήμης.

 

Μέρος 4^ο 

Καταρχάς δυο λόγια περί αμφισβήτησης και αμφισβητιών (χωρίς εισαγωγικά, επειδή αμφισβητίες δεν είναι μόνο οι αλαζόνες της άγνοιας, αλλά και οι μελαγχολικοί της αβεβαιότητας).
Θ’ αφήσω να μιλήσουν άλλοι, πιο ειδικοί.
Ο Αϊνστάιν, μέγας αμφισβητίας, έγραψε κάποτε ότι οι περισσότεροι επιστήμονες πάσχουν από τις (επιστημονικές) προκαταλήψεις της εποχής τους. Για την αποφυγή τέτοιων προκαταλήψεων και την πραγματική ανεξαρτησία των επιστημόνων, συνιστούσε μελέτη της Ιστορίας και της Φιλοσοφίας της Επιστήμης. Τι γίνεται λοιπόν, θα μπορούσε κάποιος να ρωτήσει, όταν προκατάληψη της εποχής, επιστημονική «μόδα», είναι … η αμφισβήτηση;

Ένας από τους γίγαντες της επιστήμης, ο βιολόγος P.B. Medawar (βραβείο Νόμπελ 1960), στο βιβλίο του «Συμβουλές προς ένα νέο επιστήμονα» (1979) περιγράφει διάφορες «τεχνικές τις οποίες ορισμένοι επιστήμονες χρησιμοποιούν για να αυξήσουν τη φήμη τους ή για να μειώσουν τη φήμη των άλλων, με μη επιστημονικά μέσα». Μία απ’ αυτές, συνεχίζει, είναι «να προσποιείται κάποιος ότι κατέχει ένα κριτικό πνεύμα τέτοιας τελειότητας, ώστε ποτέ κανένα δεδομένο να μην είναι αρκετά καλό γι’ αυτόν». Σε τελική ανάλυση, γράφει, «καμία επιστημονική υπόθεση ή θεωρία δεν καταφέρνει ποτέ να πετύχει τόσο μεγάλη βεβαιότητα, ώστε να μην την αγγίζει η κριτική ή να μην αντιμετωπίζει την πιθανότητα τροποποίησης».

Αυτό είναι πρόβλημα, όπως καταλαβαίνετε. Στην Επιστήμη υπάρχει αβεβαιότητα και μερικοί αυτό το εκμεταλλεύονται, για να αμφισβητούν τα πάντα και για πάντα. Να ζητούν π.χ. περισσότερα δεδομένα για να αποφασιστεί δράση, ενώ τα πτώματα συσσωρεύονται εν μέσω πανδημίας.
Τέτοιοι αμφισβητίες μοιάζουν με τον ζεν-πρεμιέ που στο ντεμπούτο του καθιερώθηκε σε έναν ρόλο, κι από τότε, σ’ όλη του την καριέρα, παίζει τον ίδιο ρόλο. Ανεξαρτήτως σεναρίου, σκηνοθέτη και κοινού, αυτός εκεί, τον ίδιο ρόλο.

Αμφισβήτηση προς χάριν της αμφισβήτησης και όχι αμφισβήτηση προς χάριν της επιστήμης. Ο Medawar την ονόμασε «καθ’ έξιν δυσπιστία».
Πρέπει να την αμφισβητούμε, δεν νομίζετε;

Και τώρα ας ασχοληθούμε με το τελευταίο προπύργιο όσων υποβαθμίζουν τη θνητότητα της νόσου COVID-19, στηριζόμενοι στον αέρα:

Θάνατος ΜΕ κορωνοϊό ή ΑΠΟ κορωνοϊό;

Δυστυχώς, η εγγενής αβεβαιότητα της πραγματικής Επιστήμης θεωρείται από μερικούς ασχέτους, ως αδυναμία. Κατά τον Popper η πραγματική Επιστήμη, είναι διαψεύσιμη. Αβέβαιη ούσα, θεωρεί την διάψευση αναπόσπαστο τμήμα τής εξέλιξής της. Παρέχει η ίδια τη δυνατότητα, ανοίγει η ίδια την πόρτα, για την διάψευσή της. Στους πραγματικούς επιστήμονες όμως, όχι στους εχθρούς της. Οι εχθροί της, όπως είναι οι φανατικοί, οι μισαλλόδοξοι και οι προκατειλημμένοι, απλώς νομίζουν ότι ανακαλύπτουν κερκόπορτες για να ρίξουν κάστρα.

Δεν γνωρίζω ποιος έθεσε πρώτος το ζήτημα «ΜΕ κορωνοϊό και όχι ΑΠΟ κορωνοϊό». Μένω με την εντύπωση ότι πρωτοακούστηκε από Ιταλούς αξιωματούχους μέσα στον χαλασμό των πρώτων ημερών της πανδημίας-τραγωδίας. Όπως και να ‘χει, όποιος συνωμοσιολόγος περιδιάβαινε στο διαδίκτυο το άρπαξε και το ‘κανε σημαία. Ελάχιστους επιστήμονες έχω ακούσει που να μην το απορρίπτουν αμέσως, ωστόσο οι «ψαγμένοι» και οι αφελείς το κοπανάνε νυχθημερόν.

Ειρήσθω εν παρόδω:
1) Όταν μια θεωρία είναι εξαρχής αυθαίρετη και αυτοί που την πιστεύουν, για να την υποστηρίξουν, συλλέγουν ό,τι τους συμφέρει εκ των υστέρων, αγνοώντας τα ασυγκρίτως ισχυρότερα και περισσότερα δεδομένα περί του αντιθέτου, πάσχουν από «προκατάληψη επιβεβαίωσης» (confirmation bias), την οποία η μεθοδολογία της έρευνας καταδικάζει μετά βδελυγμίας.
2) Στη σύγχυση συνεισφέρει ο αγγλισμός «ο τάδε διαγνώστηκε με την δείνα πάθηση». Κατά λέξη μετάφραση του « … was diagnosed with …» της αγγλικής γλώσσας. Όπως έχω τονίσει κατ’ επανάληψη, μετά και από προσωπική μου επικοινωνία με τον κύριο Μπαμπινιώτη (στη διάθεση κάθε ενδιαφερομένου), τέτοιο πράγμα στα Ελληνικά δεν υπήρχε. Έλληνες γιατροί, άλλοι επιστήμονες και φυσικά δημοσιογράφοι που μετέφραζαν ξένα κείμενα, αγνοώντας τη μητρική τους γλώσσα, το μετέφεραν αυτούσιο, τώρα καθιερώθηκε αντί του σωστού «διαγνώστηκε ότι πάσχει από» ή απλώς «πάσχει από» και δεν μπορώ να κάνω τίποτε άλλο. Μόνο τις προάλλες, ένας συνάδελφος μού έστειλε γνωμάτευση που έλεγε «διαγνώστηκε πάσχων» και συγκινήθηκα.

Η διάκριση «ΜΕ/ΑΠΟ» βασίζεται στο κατ’ αρχήν σωστό δόγμα «η συνύπαρξη δεν αποδεικνύει αιτιότητα». Η παρατήρηση ότι δυο πράγματα αρκετά συχνά συνυπάρχουν, δεν συνεπάγεται ότι το ένα προκάλεσε το άλλο. Αν π.χ. μελετώντας μερικούς πάσχοντες από καρκίνο του πνεύμονα παρατηρήσω ότι κάποιοι εξ αυτών έχουν κιτρινισμένα δόντια, δεν μπορώ να ισχυρισθώ ότι τα κιτρινισμένα δόντια αποτελούν αίτιο του καρκίνου του πνεύμονα. Το δόγμα αυτό διατυπώθηκε από πραγματικούς επιστήμονες, που είχαν σκοπό να προφυλάξουν τους ενθουσιώδεις ή επιπόλαιους συναδέλφους τους από γκάφες και όχι να δώσουν όπλα σε άσχετους για να χτυπήσουν την Επιστήμη. Το δόγμα είναι προειδοποιητικό και όχι απαγορευτικό. Προειδοποιεί να μην εξαχθούν γρήγορα και επιφανειακά συμπεράσματα. Δεν αποκλείει την αιτιότητα, απλώς συνιστά προσοχή και περαιτέρω ενασχόληση με το θέμα.

Στην προκειμένη περίπτωση της πανδημίας, οι κακοθελητές που το ερμηνεύουν όπως τους συμφέρει, προσπαθώντας ασφαλώς να επηρεάσουν υπέρ τους τον ανυποψίαστο τρίτο, εννοούν ότι η συνύπαρξη ιού και θανάτου δεν αποδεικνύει ότι ο πρώτος προκαλεί τον δεύτερο. Εφόσον οι περισσότεροι από τους νεκρούς έχουν και υποκείμενα νοσήματα, το «λογικό», κατ’ αυτούς, είναι τα υποκείμενα νοσήματα να ευθύνονται για τους θανάτους και ο ιός, παρότι παρών, να μην μετέχει στην επέλευση του θανάτου.

Εγκεφαλικό χάος.

Κάτι τέτοιες χαριτωμενιές έχουν κατά καιρούς αποτελέσει σημαντική τροχοπέδη στην πρόοδο της επιστήμης. Διάφοροι «αμφισβητίες» έχουν σπείρει σύγχυση και αμφιβολία στο κοινό, για λόγους που μόνο αυτοί γνωρίζουν. Κλασικό παράδειγμα είναι η αμφισβήτηση ότι ο ιός HIV είναι το αίτιο του AIDS. Ακόμη και σήμερα, σαράντα χρόνια μετά, ορισμένοι επιμένουν ότι αφού οι επιπλοκές τού AIDS (οι επιπλοκές της ανοσοανεπάρκειας δηλαδή) που θανατώνουν τους ασθενείς, παρατηρούνται και σε άλλες ανοσοανεπάρκειες, δεν έχει αποδειχθεί πέραν πάσης αμφιβολίας ότι ο HIV είναι το αίτιο.
Αυτό «το πέραν πάσης αμφιβολίας», μπορεί να είναι βασικό στη Νομική επιστήμη, όχι όμως και στην Ιατρική. Η αμφιβολία είναι συνυφασμένη με την Ιατρική. (Πάντως, πριν μερικά χρόνια, ξένο δικαστήριο έβαλε τις πιθανότητες υπεράνω όλων: καταδίκασε νοσηλεύτρια για κατά συρροήν φόνους, επειδή έκρινε ότι η πιθανότητα τόσο πολλοί σκόπιμοι θάνατοι να συνέβαιναν τυχαία στις βάρδιες της στους ασθενείς που είχε χρεωθεί, ήταν ελάχιστη, ενώ η πιθανότητα να τους προκαλούσε εκείνη ήταν απείρως μεγαλύτερη).

Σε κάθε περίπτωση η Επιστήμη, μες στην αβεβαιότητα έχει απαντήσεις: κριτήρια. Από τη δεκαετία του 1960 ο γίγαντας επιδημιολόγος A. Bradford Hill (μακαρίτης πλέον) έχει θεσπίσει 9 «κριτήρια αιτιότητας». Κριτήρια από τα οποία ένας παράγων που παρατηρήθηκε ότι συνυπάρχει, ανακηρύσσεται ένοχος (αίτιο). Η πιο πρόσφατη εφαρμογή τους (2016) κήρυξε τον ιό Zika (Zika virus) αίτιο μικροκεφαλίας του νεογνού, όταν προσβάλλει την έγκυο.

Παρακαλώ σημειώστε:
Α) ο ίδιος ο A. Bradford Hill, με πλήρη επίγνωση της αβεβαιότητας της επιστήμης και απόλυτη σωφροσύνη, δήλωσε εξαρχής ότι κανένα από τα κριτήρια δεν αποτελεί από μόνο του αδιαμφισβήτητη τεκμηρίωση υπέρ ή κατά μιας υπόθεσης ύπαρξης αιτιακής σχέσης. Είναι η συνολική εκτίμηση των κριτηρίων που γέρνει την πλάστιγγα από τη μια ή την άλλη πλευρά. Ο ιός Zika πληρούσε 7 από τα 9 κριτήρια
Β) η ύπαρξη των κριτηρίων δεν υποκαθιστά την πρόταση «αίτιο είναι ό,τι αυξάνει σημαντικά τις πιθανότητες». Την συμπληρώνει όπου χρειάζεται.
Γ) στα κριτήρια η Επιστήμη καταφεύγει όταν είναι απολύτως αναγκαίο. Όταν αμφιταλαντεύεται. Προηγείται ο έλεγχος της λογικής βάσης ενός ισχυρισμού. Η εξήγηση μαζικών θανάτων σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα, σύμφωνα με την οποία, πολλές, διαφορετικές και ανομοιογενείς υποκείμενες παθήσεις αποφάσισαν όοολες μαζί να θανατώσουν αρρώστους στους οποίους «όοοολως τυχαίως» παρευρισκόταν και ο κορωνοϊός είναι βλακώδης. Οποιοσδήποτε λογικός άνθρωπος θα ενοχοποιούσε τον κοινό παρονομαστή: τον ιό. Έτσι άλλωστε διδάσκει και η κοινή πείρα. Όλοι γνωρίζουν ότι ένας ιός όταν βρει το κατάλληλο έδαφος (ελαττωμένες άμυνες) μπορεί να σκοτώσει. Έτσι διδάσκει και η επιστημονική πείρα. Ο ιός προκαλεί πνευμονία. Η πνευμονία είναι σταθερά μέσα στο «Top Ten» των γενικών αιτίων θανάτου παγκοσμίως, από καταβολής Επιδημιολογίας.

Η αρχαία σοφία είναι υπέρ της λογικής: «Ἄρκτου παρούσης ἴχνη μὴ ζήτει». Η λαϊκή (Κρητική) σοφία το ίδιο: «τον όφι θωρείς και τον συρμό γυρεύεις;».

Προχωρώ μόνο και μόνο για να διαλύσω και την παραμικρή αμφιβολία του καλόπιστου τρίτου. Προβαίνω σε σκόπιμη απλούστευση για διδακτικούς λόγους. Αναλύω τα κριτήρια.

1) Είναι η συσχέτιση ισχυρή; Βεβαίως. Μια απόλυτη πλειοψηφία είναι πάντοτε ισχυρή. Οι θετικοί στον ιό αποτελούν την πλειονότητα των επιπλέον (σε σχέση με τον μέσο όρο των τελευταίων ετών) νεκρών.
2) Είναι η συσχέτιση «συνεπής»; Βεβαίως. Ο θάνατος συνυπάρχει με τη «θετικότητα» στον ιό, σε νέους και ηλικιωμένους, ευπαθείς και μη, άνδρες και γυναίκες, φτωχούς και πλούσιους, σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης.
3) Είναι κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των θανάτων ειδικά για τον ιό; Βεβαίως. Οι περισσότεροι από τους επιπλέον θανάτους οφείλονται σε πνευμονία και το νεκροτομικό υλικό των πνευμόνων (όπου ανιχνεύεται ο ίδιος ο ιός και όχι απλώς η «θετικότητα» με κάποιο τεστ) εμφανίζει «ξεχωριστά παθολογοανατομικά ευρήματα στα πνευμονικά αγγεία»
4) Η «θετικότητα» στον ιό προηγείται του θανάτου; Βεβαίως. Ο νεκρός δεν αναπνέει για να κολλήσει, ούτε ξύνει τη μύτη του με μολυσμένα χέρια.
5) Εξαρτάται ο θάνατος από τη «δόση» του ιού (συνδέεται ο θάνατος με αυξημένο ιϊκό φορτίο;). Όχι. Το κριτήριο δεν υπέρ της αιτιακής σχέσης.
6) Έχει η συσχέτιση βιολογική βάση;
7) Έχει η συσχέτιση ερμηνευτική συνοχή;
8) Υπάρχει πειραματική τεκμηρίωση;
9) Υπάρχει αναλογία;
Στα κριτήρια 6-9 η απάντηση είναι «βεβαίως». Το κλειδί είναι η απάντηση «βεβαίως» στην ερώτηση υπ. αριθ. 9. Υπάρχουν 2 άλλοι κορωνοϊοί που προκάλεσαν επιδημίες (SARS και MERS) στο πρόσφατο παρελθόν. Υπάρχει «ορθή αναλογία»: είναι αναπνευστικοί ιοί, συγγενείς με τον τρέχοντα, προκαλούν πνευμονία, προκαλούν θάνατο σε ανθρώπους και πειραματόζωα. Οχτώ στα εννιά. Όχι κι άσχημα.

«Μα» θα ρωτήσει ο καλόπιστος τρίτος, «όποιος έχει τον ιό απαγορεύεται να πεθάνει από άλλη αιτία;». Όχι. Φυσικά όχι! Αν ένας συνάνθρωπός μας με δύο παλιά εμφράγματα κολλήσει σήμερα τον ιό, το τρίτο έμφραγμα μπορεί να διαλέξει την αυριανή μέρα για να του αφαιρέσει τη ζωή. Τέτοιες σταγόνες που ξεχειλίζουν τα ποτήρια των συνανθρώπων μας όμως, είναι σταγόνες στον ωκεανό (ωκεανός είναι η πανδημία). Άλλωστε, ισχύουν για όλες (μα όλες!) τις αιτίες θανάτου, ιδιαίτερα για τα λοιμώδη νοσήματα. Γι’ αυτό δεν ακούσαμε ποτέ κανένα «κίνημα» που, στις επιδημίες γρίπης ή και γενικότερα, να αναρωτιέται «ΜΕ γρίπη ή ΑΠΟ γρίπη;».

Συμπέρασμα 4ο: Η Αμφισβήτηση προς χάριν της αμφισβήτησης και όχι προς χάριν της Επιστήμης είναι απαράδεκτη. Το ερώτημα «Θάνατος ΜΕ κορωνοϊό ή ΑΠΟ κορωνοϊό;» είναι όπλο προκατειλημμένων και φανατικών κατά της πραγματικής Επιστήμης, για να επηρεαστούν οι καλόπιστοι τρίτοι. Η αναπαραγωγή του μόνο προπαγανδιστικούς σκοπούς εξυπηρετεί. Η εγγενής στην Επιστήμη αβεβαιότητα δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως όπλο για την απαξίωση της Επιστήμης.

 

Πηγές

Τα σπουδαία βιβλία
1) Denying Science - Conspiracy Theories, Media Distortions and the War against Reality του J. Grant, 1η έκδοση, Prometheus Books 2011
2) Epidemiology 101 του R. Friis, 2η έκδοση, Jones & Bartlett 2019
3) Advice to A Young Scientist του J.B Medawar, 1η έκδοση, Harper Colophon Books 1979

Το εγχειρίδιο

Physician’s Handbook on Medical Certification of Death, CDC - USA Department of Health and Human Services 2013

Τα άρθρα

Assessment of Deaths From COVID-19 and From Seasonal Influenza

Good Science Is Good Science

We know enough now to act decisively against Covid-19. Social distancing is a good place to start

Models v. Evidence